P1. Nuôi dạy thế hệ biện họ – đổ lỗi – Phán xét
1. Vì sao cha mẹ lại tạo ra thế hệ như vậy?
=> Nuôi dạy thiên về thành tích
- Cha mẹ ngày nay quá chú trọng điểm số, trường lớp, học thêm.
- Con chỉ được công nhận khi đạt thành tích, còn sai lầm thì bị phủ nhận.
- Kết quả, đứa trẻ học cách đổ lỗi để tránh bị chỉ trích, thay vì đối diện và chịu trách nhiệm.
=> Cha mẹ làm hộ, gánh hộ
- Từ việc nhỏ đến lớn, cha mẹ can thiệp, giải quyết thay con.
- Con không rèn được khả năng chịu trách nhiệm, nhưng lại giỏi biện hộ để thoát việc.
=> Cha mẹ phán xét người khác trước mặt con
- Nói xấu, chê bai, so sánh… vô tình gieo cho con thói quen nhìn đời bằng con mắt phán xét.
- Sau này, chính cha mẹ sẽ bị soi ngược khi con áp dụng lại.
=> Thiếu rèn luyện kỹ năng nhân cách
- Cha mẹ đầu tư nhiều cho trí tuệ học thuật nhưng bỏ quên trí tuệ sống
- Bỏ qua ý thức và kỹ năng tự chịu trách nhiệm, cách nhận lỗi, cách xử lý sai lầm.
2. Đứa trẻ lớn lên sẽ mang tâm lý gì?
- Trốn tránh trách nhiệm: Hễ có vấn đề, con lập tức biện hộ hoặc tìm người để đổ lỗi.
- Cái tôi phán xét cao: Vì đã quen nghe cha mẹ phán xét, con cũng thành thạo kỹ năng chê bai, thậm chí chĩa mũi dùi ngược lại chính cha mẹ.
- Thiếu năng lực tự chủ: Khi luôn có cha mẹ che chắn, đứa trẻ không biết cách đối diện khó khăn, dẫn đến yếu ớt về tâm lý.
- Khủng hoảng quan hệ gia đình: Cha mẹ càng kỳ vọng con giỏi giang – hiếu thuận, con lại càng phán xét bố mẹ không hiểu – không xứng đáng làm gương.
3. Hệ quả lâu dài của thế hệ biện hộ – Đổ lỗi – Phán xét
- Trong học tập: Con học để đối phó, học vì sợ bị mắng, nên dễ gian dối, dễ nản khi thất bại.
- Trong sự nghiệp: Khi đi làm, con quen đổ lỗi cho đồng nghiệp, sếp, xã hội… hơn là nhìn lại năng lực bản thân. Khó giữ vị trí, khó thăng tiến.
- Trong hôn nhân – gia đình: Con dễ xung đột với bạn đời, không biết nhường nhịn, không biết tự soi xét, chỉ giỏi phán xét người khác. Vòng lặp đổ lỗi tái diễn trong thế hệ sau.
- Trong nhân cách sống: Mất đi sự tử tế, khiêm nhường, trách nhiệm thay bằng sự ích kỷ, chỉ trích, tự vệ bằng biện hộ.
4. Cách cha mẹ cần thay đổi
- Ngừng làm hộ con để con sai, để con chịu trách nhiệm, để con học cách đứng dậy.
- Không phán xét, chê bai trước mặt con thay bằng phân tích và định hướng giải pháp.
- Đối diện và nhận lỗi khi cha mẹ cũng cần làm gương sai thì nhận và sửa, không biện hộ.
- Rèn nhân cách thay vì chỉ rèn điểm số hãy dạy con biết nói lời xin lỗi, biết sửa lỗi, biết chịu trách nhiệm cho hành động của mình.
- Xây dựng văn hóa đối thoại thay vì cãi vã, mắng mỏ, hãy học cách lắng nghe và cùng phân tích đúng – sai.
P2. Vấn đề này đang bị nuôi dưỡng trong từng giai đoạn tuổi mà cha mẹ cần nhận ra
1. Giai đoạn mầm non (4–5 tuổi)
=> Biểu hiện:
- Đổ lỗi ngây ngô: Búp bê làm rơi, Cái bút tự vẽ ra.
- Chống chế khi bị trách: Tại em làm trước, con mới đánh.
- Bắt chước phán xét: Cô khó tính quá, Bạn xấu tính
=> Nguyên nhân cha mẹ gây ra
- Bao che: Thông cảm, cháu nhỏ mà
- Làm hộ: Con làm đổ và cha mẹ dọn.
- Hay phán xét trước mặt con.
=> Hệ quả nếu bỏ qua:
- Trẻ học cách tránh trách nhiệm.
- Hình thành cái tôi đổ lỗi thay vì chịu trách nhiệm.
=> Cách ngăn sớm:
- Dạy con nhận lỗi qua việc nhỏ (làm đổ thì tự lau).
- Cha mẹ không biện hộ thay con.
2. Giai đoạn tiểu học (7–10 tuổi)
=> Biểu hiện:
- Quên bài tập: Tại cô cho nhiều quá.
- Đi học muộn: Tại bố mẹ gọi muộn.
- Khi bị nhắc: Con không sai, tại bạn trước.
- Bắt đầu phán xét cha mẹ: Mẹ cũng hay quên mà, sao bắt con nhớ?.
=> Nguyên nhân cha mẹ gây ra
- Bao bọc quá mức: Quên bài thì xin giúp, đi muộn thì bào chữa.
- So sánh và chê trách: Sao con kém hơn bạn A.
- Không tạo văn hóa đối thoại bình đẳng.
=> Hệ quả nếu bỏ qua:
- Trẻ né tránh trách nhiệm trong học tập.
- Hình thành tư duy cãi lý vô trách nhiệm.
- Bắt đầu phản kháng ngược lại cha mẹ.
=> Cách ngăn sớm:
- Không làm hộ, không bao che để con chịu hậu quả thật.
- Dạy con từ lý do đến giải pháp.
- Văn hóa nhận lỗi và sửa lỗi hằng ngày trong gia đình.
3. Giai đoạn tuổi teen (12–16 tuổi)
=> Biểu hiện:
- Thất bại học tập: Tại thầy cô dạy không hay.
- Mâu thuẫn với bạn: Bạn ích kỷ, không phải lỗi của con.
- Bị nhắc nhở: Bố mẹ chỉ biết áp đặt, chứ có gương đâu.
- Phán xét trực diện cha mẹ, coi cha mẹ không hiểu mình.
=> Nguyên nhân cha mẹ gây ra
- Không dạy con chịu trách nhiệm từ nhỏ.
- Thường xuyên phán xét, chỉ trích người khác nên con học theo.
- Không thay đổi phương pháp khi con bước vào tuổi dậy thì.
=> Hệ quả lâu dài:
- Mất động lực học nên chỉ giỏi ngụy biện, không giỏi tự cải thiện.
- Khó khăn trong công việc sau này nên hay đổ lỗi cho đồng nghiệp, sếp, xã hội.
- Khủng hoảng gia đình nên xung đột nặng nề, con phản kháng hoặc khép lòng.
- Trong hôn nhân tương lai dễ cãi vã, phán xét, thiếu tinh thần trách nhiệm.
=> Cách ngăn và gỡ
- Cha mẹ thay đổi chính mình trước khi ngừng phán xét, ngừng bao biện.
- Dạy con tìm giải pháp thay vì lý do.
- Văn hóa đối thoại bình đẳng: cả nhà cùng nhận lỗi và sửa lỗi.
- Giao trách nhiệm thực tế như việc nhà, kế hoạch học tập, tự quản lý thời gian.
P3. Một số tình huống con trẻ
1. Con trai 15 tuổi, học lớp 9, học lực khá.
a. Biểu hiện của con:
- Hễ điểm kém, con nói: Tại thầy cô không dạy dễ hiểu.
- Khi bị nhắc việc nhà: Con bận học, bố mẹ không hiểu gì cả.
- Khi mâu thuẫn với bạn: Bạn xấu tính, không phải lỗi của con.
- Cãi bố mẹ : Bố mẹ chỉ biết so sánh, chẳng làm gương gì.
b. Phân tích gốc rễ
=> Gốc rễ từ cha mẹ
- Bố thường xuyên chê bai xã hội: “Cái đất nước này thế thì sao phát triển nổi”, “Sếp toàn bất công”… Con nghe nhiều, quen với việc phán xét người khác thay vì giải quyết vấn đề.
- Mẹ làm hộ, lo hộ: Từ bài tập nhóm đến việc đăng ký học thêm, mẹ đều làm thay, nên con quen không phải chịu trách nhiệm.
- Trong nhà thiếu đối thoại bình đẳng: Khi con phản ứng, bố mẹ thường mắng kiểu Cãi nữa thì im luôn đi.
- Con không được học cách tranh luận tử tế, nên hình thành thói quen biện hộ gay gắt.
c. Tâm lý của con
- Con sợ sai, sợ trách nhiệm, vì sai là bị mắng. Biện hộ trở thành cơ chế tự vệ.
- Con học được mô hình phán xét từ chính bố mẹ, rồi áp dụng ngược lại.
- Con khủng hoảng tuổi teen: Muốn tự khẳng định mình, nhưng bị cha mẹ kìm hãm, nên dễ quy lỗi ngược lại cho cha mẹ.
d. Hệ quả nếu không can thiệp
- Con dễ mất động lực học, vì luôn thấy lỗi nằm ở thầy cô, chứ không phải ở mình.
- Con sẽ xung đột dữ dội với bố mẹ tuổi 16–18, dẫn tới khép lòng hoặc phản kháng mạnh.
- Sau này đi làm, con khó hợp tác, dễ đổ lỗi cho đồng nghiệp, sếp, xã hội, thay vì nhìn lại bản thân.
e. Cách tháo gỡ
=> Thay đổi cha mẹ trước
- Cha mẹ học cách dừng ngay việc phán xét trước mặt con.
- Khi sai, cha mẹ làm gương nhận lỗi: Bố nóng quá nên đã quát con.
=> Rèn cho con thói quen chịu trách nhiệm
- Khi con biện hộ: Tại thầy dạy khó hiểu
- Cha mẹ không phản bác gay gắt, mà hỏi: Nếu thầy dạy khó hiểu, con có giải pháp nào để mình học tốt hơn không?
- Cha mẹ hướng con từ đổ lỗi sang tìm giải pháp.
=> Tập văn hóa đối thoại trong gia đình
- Dành 15 phút mỗi ngày để cả nhà nói về 1 việc sai và 1 việc đúng trong ngày.
- Nguyên tắc: Ai cũng được nói, ai cũng có thể nhận lỗi.
=> Rèn kỹ năng nhân cách thay vì chỉ ép học
- Giao việc nhà cụ thể: dọn bàn ăn, đổ rác… và con phải chịu trách nhiệm đến cùng.
- Khi con trốn tránh, cha mẹ không làm thay, mà để con thấy hậu quả thật (ví dụ: cả nhà chưa được ăn cơm vì bàn chưa dọn).
2. Con gái 9 tuổi, học lớp 3.
a. Biểu hiện thường gặp:
- Khi quên làm bài tập: Tại cô cho nhiều quá, con mệt nên chưa làm.
- Khi làm đổ sữa: Tại cái ly trơn quá, con không cố ý.
- Khi bị mẹ nhắc chia sẻ đồ chơi: Bạn ấy tham, không phải lỗi của con.
- Đặc biệt, khi bị so sánh: Bố mẹ cũng có làm đâu mà bắt con.
b. Phân tích vấn đề
=> Nguyên nhân từ cha mẹ
- Quá bao bọc: Con quên bài thì mẹ nhắn cô giáo xin, con làm đổ sữa thì bố dọn ngay. Con không học được hậu quả từ hành động của mình.
- Cha mẹ hay so sánh, chê trách: Nhìn bạn A xem ngoan thế, con thì lúc nào cũng quên. Nên Trẻ không dám nhận lỗi, vì nhận lỗi = thêm xấu hổ.
- Phản ứng nóng giận: Khi con cãi, cha mẹ quát “Im ngay, không được cãi người lớn!”. Nên Con học cách phản kháng ngầm bằng biện hộ, thay vì đối thoại thật.
=> Tâm lý của trẻ
- Trẻ đang ở giai đoạn khẳng định cái tôi, nhưng vì không được công nhận, trẻ dùng biện hộ – đổ lỗi để bảo vệ bản thân.
- Trẻ hấp thụ mẫu phán xét từ cha mẹ: Nghe bố chê hàng xóm, mẹ chê đồng nghiệp nên trẻ cũng biết chỉ trích ngược lại để tự vệ.
c. Nếu không điều chỉnh sớm
- Lớn lên trẻ sẽ quen né tránh trách nhiệm: làm sai thì chỉ biện hộ.
- Trẻ dễ phát triển thành thói quen cãi lý vô trách nhiệm: cái gì cũng đổ lỗi ra ngoài.
- Khi lên cấp 2–3, trẻ bắt đầu phán xét ngược lại cha mẹ gay gắt hơn, dẫn đến xung đột.
d. Cách tháo gỡ
=> Không bao che và không làm hộ
Ví dụ con quên bài tập thay vì xin cô giáo, hãy để con tự chịu trách nhiệm: bị nhắc nhở, chấp nhận điểm kém.
Con làm đổ sữa thay bằng cha mẹ dọn hãy để Con tự lau đi, lần sau con cẩn thận hơn nhé.
=> Thay chê trách bằng hướng dẫn
Khi con nói: Tại con mệt, thay vì quát. Hãy hỏi: Nếu mệt, con có cách nào sắp xếp để làm xong bài mà không quá muộn không?.
Dần rèn tư duy tìm giải pháp thay vì tìm lý do.
=> Khen đúng lúc
Khi con dám nhận lỗi thật: Hôm nay con quên không làm toán. Hãy khen ngay: Mẹ thích cách con dám nói thật, giờ con thử nghĩ cách để mai không quên nhé.
3. Bé trai 5 tuổi, học mẫu giáo lớn. Con rất lanh lợi, nhưng hay bướng và hay cãi lý.
a. Biểu hiện thường gặp:
- Làm đổ đồ chơi: Không phải con làm rơi, tại em gõ vào.
- Vẽ bậy lên tường: Cái bút nó tự vẽ mà.
- Bị cô nhắc: Bạn xấu, bạn lấy của con trước nên con mới đánh.
- Khi mẹ trách: Mẹ cũng hay quên mà, sao bắt con nhớ?.
b. Phân tích vấn đề
=> Gốc rễ từ cha mẹ
- Bao biện thay con: Khi con làm sai, cha mẹ thường nói với cô giáo: Thông cảm, cháu còn nhỏ. Nên Trẻ học được rằng luôn có lý do để thoát trách nhiệm.
- Phán xét trước mặt con: Cô giáo lớp kia dạy chẳng ra gì hoặc Hàng xóm tham lam… Trẻ tiếp nhận như một ngôn ngữ mặc định để đổ lỗi và phán xét.
- Không nhất quán: Khi con sai, lúc thì mắng to, lúc thì bỏ qua nên trẻ học cách lách luật, tìm cớ biện hộ để né mắng.
=> Tâm lý của trẻ
- Trẻ 4–5 tuổi bắt đầu hình thành tư duy tượng trưng nên biết gán lỗi cho đồ vật, hoàn cảnh.
- Trẻ chưa phân biệt rõ trách nhiệm cá nhân với yếu tố bên ngoài, nên nếu cha mẹ không điều chỉnh, thói quen biện hộ trở thành cơ chế bảo vệ cái tôi.
- Vì nghe cha mẹ hay phán xét, trẻ học theo, dùng chính giọng điệu đó để đổ lỗi hoặc chê ngược lại cha mẹ.
c. Nếu không chỉnh sớm
- Lên tiểu học, trẻ quen đổ lỗi cho thầy cô, bạn bè mỗi khi sai.
- Trẻ mất khả năng nhận lỗi và coi sai lầm là điều đáng sợ, phải che giấu.
- Cái tôi phán xét sẽ càng ngày càng lớn, đến tuổi teen thì phản ứng ngược dữ dội với chính cha mẹ.
d. Cách tháo gỡ
- Dạy con nhận trách nhiệm qua việc nhỏ: Con vẽ bậy lên tường nên cho con lau cùng mẹ, kèm lời dạy Đây là lỗi sai của con, mai mình vẽ vào giấy nhé.
- Không bao biện hộ con trước mặt người khác: Khi con sai ở lớp, thay vì nói: “Cháu còn nhỏ, thông cảm”. Hãy nói “Cháu sẽ xin lỗi và tập sửa dần”. Cha mẹ làm gương về trách nhiệm.
- Sử dụng ngôn ngữ sự thật bằng giải pháp thay vì phán xét, đổ lỗi. Thay vì: “Sao con hư thế, làm đổ rồi còn cãi” Hãy nói: “Con làm đổ, con lau đi. Lần sau con muốn không đổ thì con nên cầm bằng hai tay nhé.”
e. Tập trò chơi Con nhận lỗi – Con sửa lỗi..
Ví dụ: Ai kể được hôm nay mình làm sai gì và sửa thế nào sẽ được thêm 1 sticker vui vẻ. Trẻ thấy việc nhận lỗi không đáng sợ, mà là một phần tự nhiên để lớn lên.
