Cùng là stress hay sang chấn tâm lý nhưng biểu hiện ở mỗi độ tuổi hoàn toàn khác nhau.
1. NHÓM TUỔI MẦM NON (2 – 6 tuổi)
Trẻ chưa có khả năng diễn đạt cảm xúc rõ bằng lời, nên stress hoặc sang chấn thường biểu hiện qua hành vi, cảm giác và cơ thể.
Dấu hiệu stress: Hay khóc lóc vô cớ, dễ giật mình, sợ hãi khi tách mẹ. Dễ cáu, cắn, ném đồ, đập đầu, hoặc im lặng đột ngột. Rối loạn ăn, ngủ như biếng ăn, ngủ ít, hay mơ hoảng, đái dầm. Dễ bị ám ảnh bởi hình ảnh, âm thanh, người lạ. Giao tiếp thụ động, nói lắp hoặc chậm nói trở lại.
Dấu hiệu sang chấn tâm lý: Sợ những gì gợi lại sự kiện như tiếng la mắng, bóng tối, người mặc giống người từng làm trẻ sợ. Co cứng, nép người, che đầu khi có người lớn lại gần. Hay nói hoặc chơi lại cùng một kịch bản ( bị đánh, mẹ bỏ đi, con bị nhốt…). Mất kỹ năng đã từng có (như đi vệ sinh, nói chuyện).
Trẻ mầm non bị sang chấn thường mang theo tiếng gào nội tâm vô thức. Nghĩa là thân thể biểu hiện loạn động (bám mẹ, la hét, chống đối) nhưng bên trong là nỗi sợ mất an toàn. Nếu cha mẹ chỉ ép im hoặc dạy tính nết mà không chữa cảm xúc gốc, sang chấn dễ thành rối loạn lo âu hoặc ám ảnh cưỡng chế tiềm ẩn.
2. NHÓM TIỂU HỌC (6 – 11 tuổi)
Trẻ bắt đầu hình thành tự ý thức, biết so sánh, biết sợ bị chê, nhưng chưa đủ năng lực tự trấn an.
Dấu hiệu stress: Than mệt, sợ đi học, đau bụng, đau đầu không rõ nguyên nhân. Giảm tập trung, hay quên, học kém đột ngột. Nhạy cảm quá mức với lời phê bình. Rút lui khỏi bạn bè, hoặc ngược lại gây gổ, bắt nạt. Hay tưởng tượng mẹ không thương con nữa, con vô dụng…
Dấu hiệu sang chấn: Trẻ im lặng, lạnh lùng bất thường, hoặc bỗng trở nên ngoan quá mức. Có những hành động kỳ lạ như rửa tay nhiều, kiểm tra khóa cửa, sợ ánh mắt người khác. Ghi chép, vẽ lại các hình ảnh đáng sợ, ám ảnh. Rối loạn giấc ngủ, gặp ác mộng, sợ bị bỏ rơi. Dễ hoảng sợ hoặc mất kiểm soát khi bị nhắc lại tình huống đau lòng.
Đây là lứa tuổi đầu ý thức, nên stress không được tháo gỡ dễ chuyển hóa thành rối loạn lo âu và ám ảnh. Càng bị ép phải mạnh mẽ thì vùng tổn thương cảm xúc càng nén sâu, tạo ra biểu hiện lưỡng cựcn(vừa ngoan nhưng vừa giận dữ tiềm ẩn)
3. NHÓM THCS – THPT (12 – 18 tuổi)
Tâm lý chuyển hóa mạnh, nhu cầu được công nhận, được hiểu và được tôn trọng rất cao. Stress hoặc sang chấn thường ẩn sâu, khó nhận ra bằng hành vi bề mặt.
Dấu hiệu stress: Cảm thấy trống rỗng, buồn không rõ lý do.Dễ mất ngủ, sụt cân hoặc ăn quá độ. Thường xuyên mệt mỏi, hay nói con chẳng còn năng lượng. Né tránh học, hoặc lao đầu vào học quá mức. Mất hứng thú với những thứ từng yêu thích.
Dấu hiệu sang chấn: Mất cảm giác an toàn với thế giới xung quanh. Thay đổi tính cách đột ngột như lạnh lùng, nổi loạn, hoặc tách biệt. Có xu hướng tự làm đau bản thân (cào tay, rạch da, ném đồ). Suy nghĩ tiêu cực kéo dài (Nếu con biến mất thì sao? Không ai cần con). Hoảng loạn khi có âm thanh, tình huống gợi lại biến cố.
Tuổi này nhiều trẻ trầm cảm giả vờ ổn. Bên ngoài bình thản, trong lòng gào thét. Nếu cha mẹ không đọc vị cảm xúcbmà chỉ phán xét (mày yếu đuối, có gì đâu mà buồn), con sẽ đóng nắp vĩnh viễn vùng tổn thương dẫn đến trầm cảm, rối loạn nhân cách hoặc ám ảnh cưỡng chế cảm xúc sau này.
4. TÓM LẠI – DẤU HIỆU CHUNG DỄ BỎ QUA
Nhóm biểu hiện thường thấy Cảnh báo tiềm ẩn:
- Thể chất đau bụng, đau đầu, mệt mỏi, biếng ăn, rối loạn tiêu hóa stress kéo dài hoặc lo âu tiềm thức.
- Hành vi thu mình, hung hăng, làm tổn thương bản thân, né tránh xã hội sang chấn hoặc xung đột nội tâm.
- Cảm xúc dễ tủi thân, dễ sợ, dễ cáu hoặc vô cảm trầm cảm tiềm ẩn.
- Tư duy tự ti, sợ sai, nghĩ tiêu cực về bản thân rối loạn lo âu, ám ảnh, trầm cảm
5. CHA MẸ CẦN
- Quan sát chứ đừng quy chụp: Mỗi hành vi của con đều là một thông điệp cảm xúc.
- Lắng nghe cảm xúc trước khi dạy lý: Trẻ chỉ nghe khi tim được an toàn.
- Đừng bắt con vui lên đi, hãy dạy con hiểu nỗi buồn và bước ra bằng nhận thức.
- Trị liệu gốc phải bắt đầu từ cha mẹ: Con chỉ an toàn khi cha mẹ ngừng loạn.
